چالش‌های اراده آزاد در فلسفه ملاصدرا

در عصر حاضر اراده آزاد ـ به عنوان صورتِ جدیدِ مسأله اختیار ـ با چالش‌های مختلفی مواجه است. اگرچه برخی از این چالش‌ها سابقه‌ای دیرینه دارند و در طول تاریخ تفکر بشری همراه تهدیدی بزرگ برای اختیار به حساب آمده‌اند؛ اما در عصر حاضر شکلی جدید به خود گرفته و متناسب با پاسخ‌هایی که در مورد آنها ارائه شده، خود را به روز کرده‌اند. برخی از چالش‌ها نیز جدید هستند و در گذشته مطرح نبوده‌اند. مهم‌ترین چالش‌های اراده آزاد عبارتند از: چالش توهم اراده آگاهانه، چالش علیت، و چالش علم پیشین الهی. این رساله پس از تبیین اراده آزاد، این سه چالش را مطرح کرده‌ و نحوه مواجهه فلسفه ملاصدرا با آن‌ها را بررسی کرده است. در بخش چالش توهم اراده آگاهانه، چالش آزمایش لیبت و چالش شهود تفسیرگرایانه وِگنر را مطرح کرده‌ایم. یکی از این چالش‌ها با استفاده از آزمایش‌هایی بر روی مغز انسان و دیگری با استفاده از تبیینی روان‌شناختی سعی در این دارند تا نشان دهند شهود ما درباره اراده آگاهانه، یک توهم است. در این رساله با استفاده از مبانی ملاصدرا درباره حقیقت اراده و چگونگی شهود و فهم علیت به این چالش‌ها پاسخ گفته‌ایم. در بخش چالش علیت نیز پنج پاسخ از پاسخ‌های صدرالمتألهین را مطرح کرده و پس از بررسی آن‌ها به این نتیجه رسیده‌ایم که از میان این پاسخ‌ها پاسخ پنجم ـ یعنی فاعلیت بالتجلی نفس برای اراده ـ اختیاری بودن اراده و فعل ناشی از آن را تبیین می‌کند، اما هیچ‌یک از آن‌ها ـ بلکه هیچ‌یک از پاسخ‌های سازگارگرایانه ـ مسئولیت اخلاقی انسان و در نتیجه اراده آزاد را توجیه نمی‌کند، زیرا تبیین اختیار بدون امکان بدیل برای اراده (امکان گزینش) ممکن است اما تبیین مسئولیت اخلاقی بودن امکان بدیل ممکن نیست. دیدگاه برگزیده این رساله برای پاسخ به چالش علیت، بازسازی نظریه سلطنت نفس است که پیش‌تر، صورت‌های مختلف آن توسط محقق نائینی، شهید صدر و استاد فیاضی، مطرح شده است.در بخش چالش علم پیشین الهی نیز، دیدگاه مورد تأیید این رساله، همان دیدگاه ملاصدرا است که تبیینی سازگار با اصالت وجود از دیدگاه عرفا است. در این دیدگاه تمام افعال و انتخاب‌های انسان در مقام علم خداوند و در عین ثابت او حضور دارند، اما چون اعیان ثابته ـ که از سنخ ماهیت هستند ـ مجعول نیستند، خداوند صرفاً این امور را می‌داند اما این دانستن، در صدور این افعال از انسان تأثیری ندارد و به همین جهت علم پیشین الهی با اراده آزاد انسان سازگار است.